Wraz z ukazaniem się kolejnego numeru periodyku "Zeszyty Historyczne WiN-u" nr 46, rok XXVI, grudzień 2017 , zapraszam do lektury fragmentu jednego z opublikowanych tam artykułów, opracowanych przez Jarosława Piotra Ptaka , pt. "Boruta". Ślady agenturalnej przeszłości.
Zeszyty Historyczne WiN-u, nr 46 (2017)
"Boruta". Ślady agenturalnej przeszłości
(opracował Jarosław Piotr Ptak)
Kpt. Franciszek Abraszewski "Boruta", inspektor Inspektoratu Lublin WiN, zdjęcie sygnalityczne wykonane przez UB w 1946 r.Od lat w środowisku kombatantów i historyków lubelskiej konspiracji antykomunistycznej toczy się spór o to, kto wydał w ręce UB mjr. Hieronima Dekutowskiego „Zaporę”. W 2001 r. na łamach 15 numeru „Zeszytów Historycznych WiN-u” Leszek Pietrzak postawił tezę, że za zdradą stać mogli informatorzy/agenci „Iskra” vel „Żmudzki” oraz „Lena” vel „Maria” 1 . Haniebna działalność obojga – Stanisława Wnuka i Heleny Natalii Moor – jako agentów bezpieki nie budzi wątpliwości. Czy jednak w sprawie fikcyjnego „przerzutu za granicę” mjr. „Zapory” rzeczywiście odegrali oni przypisywaną im rolę?
Jarosław Kopiński w swym tekście przywołuje zeznania Mikołaja Malinowskiego „Mikołaja”, z których wynika, że Dekutowski miał świadomość, że jego były zastępca (czyli S. Wnuk „Opal”) współpracuje z aparatem represji 2. Z teczki pracy „Leny” wiadomo, że podejrzenia takie żywił najpóźniej od wiosny 1947 r. Świadczy o tym donos sporządzony przez Helę (najprawdopodobniej H. Moor podpisała się własnym imieniem) 31 III 1947 r., w którym czytamy: „Lis” rozmawiał z Zaporą o Opalu. – Zapora kategorycznie powiedział że więcej „Opala” widzieć u siebie nie chce, Że wydał już odpowiedni rozkaz, doszedł bowiem do wniosku, że Opal idzie na pasku U.B. 3. Ostatnie spotkanie „Opala” z „Zaporą” miało miejsce w dniu wesela sanitariuszki Leokadii Szymczyk, najpóźniej na początku sierpnia 1947 r. (S. Wnuk datował je na koniec lipca lub początek sierpnia, natomiast M. Malinowski na lipiec). 8 III 1951 r. S. Wnuk zeznawał na ten temat: Jadąc z nimi [„Zaporą” i Władysławem Siłą-Nowickim „Stefanem” – przyp. J.P.P.] […] dowiedziałem się od „Zapory”, że on wyjeżdża razem z nieujawnionymi za granicę a wszelkie sprawy organizacyjne związane z jego wyjazdem [skreślono słowo: będzie – J.P.P.] załatwia inspektor „Boruta” i „Stefan”. O powyższym zameldowałem dnia następnego ówczesnemu Kierownikowi P.U.B.P. w Lublinie [Mikołajowi] Joszczukowi, a za kilka dni będąc w Lublinie opowiedziałem o tym kpt. [Mikołajowi] Lachowskiemu [naczelnikowi Wydziału III WUBP w Lublinie – J.P.P.]. O zdobyciu podobnych danych od „Zapory” miałem nastawienie od mjr. [Wincentego] Wojciusza [ówcześnie naczelnika Wydziału IV WUBP w Lublinie, który wcześniej pracował operacyjnie z „Opalem” – J.P.P.] i kpt. Lachowskiego 4 . Tak więc „Opal” doniósł na UB o planowanym wyjeździe. Należałoby oczekiwać, że w tej sytuacji winien otrzymać nastawienie, by zdobyć więcej informacji na ten temat – planowany termin, sposób i trasa wyjazdu, sprawa pozyskania fałszywych dokumentów itp. Uzyskanie takich informacji wymagałoby dalszych spotkań – dlaczego ich nie było? A może jego rola w tej sprawie się już zakończyła? Przecież bezpieka wiedziała, że „Zapora” podejrzewał swojego byłego zastępcę o współpracę agenturalną. Może posłużono się nim tylko po to, by skontrolować za jego pomocą lojalność innego agenta, jeszcze niesprawdzonego? Pomysł wykorzystania przerzutu za granicę do aresztowania Dekutowskiego nie był niczym nowym – pojawił się już w 1946 r. (zob. niżej). Czy w sytuacji, gdy ponownie pojawiła się szansa na jego realizację, wyznaczenie dalszych lub bardziej istotnych zadań agentowi już zdekonspirowanemu nie naraziłoby na szwank powodzenia całej kombinacji operacyjnej?
Wiadomo również, że „Lena” była zdekonspirowana. Przyczynił się do tego po swej udanej ucieczce ks. Aleksander Iwanicki „Achilles”. O swej dekonspiracji agentka sama poinformowała bezpiekę, m.in. prowadzącego ją zastępcę kierownika WUBP w Lublinie mjr. Bronisława Wróblewskiego w dniu 26 IV 1946 r.: Zaraz po wyjściu z Zamku [mowa o zwolnieniu z więzienia na Zamku Lubelskim – J.P.P.]„Orlik” [Robert Bijasiewicz – J.P.P.] odwiedził mnie, zaznaczając że przyszedł do mnie mimo ostrzeżenia, że ja pracuje w R.B. [Resorcie Bezpieczeństwa – J.P.P.]– zaznaczył że w to nie wierzy, że będzie ze mną szczery i.t.d. Inaczej tę sprawę przedstawiła w donosie z 1 kwietnia, jednakże także ten dokument potwierdza jej dekonspirację (zważywszy, że „Orlik” kontaktował się z „Leną” również w późniejszym okresie, za bliższą prawdy można uznać wersję z 26 kwietnia): […]żona Pawlika powiedziała że żekomo ja wspołpracuje z Bezpieczeństwem, to Orlik powiedział domnie że ja jestem już nie pewna 5. Sam Pietrzak przyznał (pisząc o przełomie 1946/1947 r.), że prawdopodobnie w czasie spotkań „Leny” z Dekutowskim oraz jego ludźmi doszło do kolejnej dekonspiracji „Leny” – tym razem w oczach „Zapory” 6. Stwierdzenie to jest mocno powściągliwe, biorąc pod uwagę informacje zawarte w teczce pracy „Leny”. Kierownik Sekcji 3 Wydziału III WUBP w Lublinie ppor. Jan Haponiuk 26 I 1954 r. pisał w planie pracy: W 1946 r. prowadzono z nia kombinacje do grasujacej bandy „Zapory” instalujac rzekomo osrodek dywersyjny ktory miał zamiar przerzucic ps. „Zapore” za granice. W tym celu nawiazała już „L” z „Zapora” kontakt bezposredni, lecz materiały podane przez nia chciano zdublowac w tym celu po jej materiałach został zawerbowany Z-ca „Zapory”, po werbunku gdy doszedł do „Zapory” zdekonspirował „Lene” przed „Zapora” ze pracuje z U.B. podajac argumenty ze sledztwa o czym wiedziała tylko „Lena” „Zapora” i jego Zastepca, w zwiazku z czym „Zapora” wydał na „L” wyrok z tego względu ze „L” mieszkała w Lublinie i do niego wiecej nie była wysyłana wyrok nie został dokonany 7. Nie ma powodu, dla którego po blisko siedmiu latach w wewnętrznym ściśle tajnym dokumencie bezpieka miałaby zmyślać całą tę historię. Tym bardziej, że wiadomo z innych źródeł, że rzeczywiście wiosną 1946 r. Bijasiewicz przekonał Dekutowskiego do wyjazdu do Anglii. Bezpieka od początku wiedziała o tych zamierzeniach, gdyż „Orlik” poinformował o nich „Lenę”, a ta o tym doniosła. UB planował wykorzystać przerzut do aresztowania „Zapory”. W tym celu polecono Moor ustalić, kiedy Dekutowski wyjedzie do Warszawy. Plany te pokrzyżował wówczas inspektor lubelski WiN Franciszek Abraszewski „Boruta”, zakazując „Zaporze” wyjazdu 8. W teczce pracy „Leny” znajdują się donosy dotyczące trzech osobistych spotkań agentki z „Zaporą” – nie wykraczają one poza wiosnę 1946 r. 9 Ponadto wbrew twierdzeniom Pietrzaka luka w doniesieniach „Leny” zachowanych w jej teczce pracy obejmuje nie tylko sierpień i wrzesień 1947 r. – ostatnie donosy z tego roku pochodzą z drugiej połowy marca. Co więcej – nic w jej teczkach personalnej i pracy nie wskazuje, by współpracowała z bezpieką od tamtej pory aż do chwili podjęcia jej ponownie na kontakt w 1951 r. Można więc postawić tezę, że donosów z sierpnia i września 1947 r. nie ma dlatego, że ich po prostu nie było 10 . […] Strona główna>
Prawa autorskie>1. L. Pietrzak, Kto wydał „Zaporę”?, „ZHW” 2001, nr 15, s. 284–286. Zob. też Idem, W ubeckiej matni, „Uważam Rze” 2013, nr 36(136), s. 53.
2. J. Kopiński, „Zapora” w sieci agentów, „Gazeta Polska” 2006, nr 25(674). Tekst ten zamieszczono również na blogu „Żołnierze Wyklęci. Zapomniani Bohaterowie”. http://podziemiezbrojne.blox.pl/2006/10/Zapora-w-sieci-agentow-czesc-1.html (dostęp: 2 IX 2017 r.).
3. IPN Lu 0017/1206, t. 3, Teczka pracy informatora ps. „Lena” Heleny Moor [dalej: IPN Lu 0017/1206, t. 3], k. 130, [Doniesienie] Heli, 31 III [19]47 r., rkps. W komentarzu edytorskim w cytatach zachowano oryginalną pisownię, interpunkcję i podkreślenia.
4. IPN Lu 81/1299, Akta nadzoru prokuratorskiego sprawy przeciwko Stanisławowi Wnukowi [dalej: IPN Lu 81/1299], k. 64, Protokół przesłuchania podejrzanego S. Wnuka, Lublin-Zamek, 8 III 1951 r., druk, rkps (przesłuchiwał oficer śledczy WUBP w Lublinie Tadeusz Markowski). Por. treść zeznania z 16 XI 1950 r. na ten temat cytowanego przez J. Kopińskiego. IPN Lu 81/1299, k. 57v, Protokół przesłuchania podejrzanego M. Malinowskiego, Lublin, 6 III 1951 r., druk, rkps (przesłuchiwał oficer śledczy WUBP w Lublinie Tadeusz Markowski); J. Kopiński, „Zapora”…
5. IPN Lu 0017/1206, t. 3, k. 60, Agenturalne Doniesienie „Leny”, przyjęte przez mjr. B. Wróblewskiego, 26 IV [19]46 r., rkps (por. odpis donosu k. 158, gdzie zamiast skrótu „R.B.” wpisano „U.B.”); Ibidem, k. 54, Agenturalne doniesienie „Leny”, przyjęte przez kpt. Jana Ragiela, 1 IV [19]46 r., rkps; Ibidem, k. 87–88, Ag. Doniesienie „Leny”, przyjęte przez Piątkowskiego, 10 (?) X [19]46 r.; L. Pietrzak, Kto wydał…, s. 285.
6. L. Pietrzak, Kto wydał…, s. 285.
7. IPN Lu 0017/1206, t. 1, Teczka personalna informatora ps. „Lena” Heleny Moor, k. 52, Plan Pracy inf. ps. „Lena” Nr teczki 2215/48, Lublin, 26 I 1954 r. Podobną informację zawiera plan sporządzony w lipcu 1956 r. Ibidem, t. 4, Teczka pracy informatora ps. „Lena” Heleny Moor, k. 4, Plan pracy dla informatora „Lena”, Lublin, VII 1956 r.
8. Ibidem, t. 3, k. 65, Agenturalne doniesienie „Leny”, przyjęte przez J. Ragiela, 21 V 1946 r., rkps. Zob. też: Ibidem, k. 69, Agenturalne doniesienie „Leny”, przyjęte przez mjr. B. Wróblewskiego, b.d., rkps (wg odpisu donos został złożony 12 VI 1946 r., ibidem, k. 135); Ibidem, k. 73, [Agenturalne doniesienie „Leny”], b.d., rkps (jest to fragment donosu przyjętego przez mjr. B. Wróblewskiego 26 IV 1946 r. – zob. odpis, k. 159); Ibidem, k. 161–162, Agenturalne-Doniesienie „Leny”, przyjęte przez mjr. B. Wróblewskiego, 25 IV [19]46 r.; Ibidem, k. 164, Agenturalne doniesienie „Leny”, przyjęte przez kpt. J. Ragiela, 23 IV [19]46 r.
9. Ibidem, k. 32–33v, [Agenturalne doniesienie „Leny”], b.d. (dot. pierwszego zapoznawczego spotkania z H. Dekutowskim; brak informacji o tym kto przyjął donos); Ibidem, k. 52–53, Ag. Doniesienie „Leny”, przyjęte przez mjr. B. Wróblewskiego, 22 III [19]46 r., rkps (dot. spotkania prawdopodobnie w dniu 20 lub 21 marca); Ibidem, k. 131, Agenturalne doniesienie „Leny”, przyjęte przez kpt. J. Ragiela, 21 V 1946 r. (spotkanie miało miejsce prawdopodobnie przed 18 maja).
10. Zob. ibidem, k. 128, Ag. doniesienie „L[eny]”, przyjęte przez Piątkowskiego, 19 III [19]47 r. oraz cytowane już doniesienie Heli z 31 marca; L. Pietrzak, Kto wydał… , s. 285–286.