Wraz z ukazaniem się kolejnego numeru periodyku "Zeszyty Historyczne WiN-u" nr 40, rok XXIII, grudzień 2014, zapraszam do lektury fragmentu jednego z opublikowanych tam artykułów, którego autorem jest dr Alicja Paczoska-Hauke– historyk z Delegatury IPN w Bydgoszczy, pt. Oddział ROAK Marcjana Sarnowskiego "Cichego" . Zeszyty Historyczne WiN-u, nr 40 (2014)
Alicja Paczoska-Hauke
Oddział ROAK Marcjana Sarnowskiego "Cichego"
GENEZA
Jesienią 1945 r. na pograniczu trzech województw: warszawskiego, olsztyńskiego i pomorskiego w ramach Ruchu Oporu Armii Krajowej funkcjonował batalion terenowy o kryptonimie „Znicz” , na którego czele stał kpt. Paweł Nowakowski 1 . Podstawową formą aktywności sił tworzących Batalion „Znicz” była działalność zbrojna w ramach szeroko rozumianej samoobrony. Trzon batalionu stanowiła partyzancka kompania kadrowa, dowodzona przez Stanisława Ballę „Sokoła Leśnego” , której stałym terenem operacyjnym były powiaty: Działdowo, Brodnica, Lubawa i Nowe Miasto Lubawskie. W jej skład wchodziły dwa plutony dowodzone przez Franciszka Wypycha „Wilka” 2 i Andrzeja Różyckiego „Zjawę” 3 oraz pluton rezerwowy – powoływany pod broń na czas wykonywania określonych zadań przeprowadzanych całością sił kompanii. Ponadto komendzie kpt. Pawła Nowakowskiego podlegały samodzielne oddziały partyzanckie i patrole bojowe dowodzone między innymi przez Bolesława Czerkasiewicza „Skowronka”, Antoniego Tomczaka „Malutkiego”, Marcjana Sarnowskiego „Cichego”, Franciszka Przytułę „Pączka” i Franciszka Cieślaka „Szatana”. Po rozbiciu przez KBW patrolu „Skowronka” jego dawni podkomendni kontynuowali walkę w zorganizowanych przez siebie nowych patrolach bojowych. Byli to: por. Zygmunt Rychlik „Orzeł”, Albin Kocięcki „Groźny”, Jan Szlom vel Szlum „Janusz” i Edmund Fijałkowski „Kruk” 4 .
Marcjan Sarnowski „Cichy”, od lipca 1946 r. stał na czele patrolu, który funkcjonował w ramach batalionu „Znicz" (ROAK) po zachodniej stronie Drwęcy. Oddział "Cichego" operował na terenach powiatów działdowskiego, brodnickiego i lubawskiego. Zginął 3 stycznia 1947 r. w Buczku, zastrzelony przez patrol MO z Krotoszyna.
Patrol bojowy Sarnowskiego „Cichego” powstał w końcu kwietnia 1946 r. Początkowo jego członkowie zajmowali się kolportowaniem ulotek antykomunistycznych, później przeprowadzali różnego typu akcje zbrojne przeciwko władzy komunistycznej, których celem było zdobycie broni i środków materialnych oraz zastraszanie aktywistów partyjnych. Skład oddziału „Cichego” zmieniał się, liczył on od kilku do kilkunastu żołnierzy. Jego zalążek w pierwszych dniach lipca 1946 r. tworzyli: Marcjan Sarnowski „Cichy”, Alfons Orzepowski „Lis” 5 , Józef Rydel „Tygrys” 6 i Alojzy Liszewski „Psota” 7 . Jeszcze w tym samym miesiącu dołączyli do nich Jan Ruciński „Sroczka” z Koszelewa, Józef Labierowski „Kociak”, Józef Olencki „Długosz”, Tadeusz Mówka „Wróbel” i Alojzy Godziński „Cygan”. W sierpniu związali się z oddziałem kolejni, przy czym już wtedy nastąpiły pierwsze zatrzymania przez UB. Poza tym niektórzy członkowie grupy sami, z obawy przed aresztowaniem, porzucali działalność w konspiracji. Ogólnie przez oddział „Cichego” przewinęło się 25 mężczyzn w wieku od 16 do 24 lat 8 .
Józef Rydel „Tygrys”, w lipcu 1946 r. wstąpił do oddziału Sarnowskiego "Cichego" . 17 lutego 1947 r. w Małych Bałówkach (pow. lubawski) został zastrzelony przez trzech milicjantów.
Patrol utrzymywał ścisłe kontakty z oddziałami ROAK Balli i Wypycha. Niektóre akcje dywersyjne przeprowadzał razem z ich żołnierzami. Terenem działania grupy były powiaty: Nowe Miasto, Brodnica, Działdowo, Iława i Ostróda. Partyzanci kwaterowali przeważnie u miejscowych rolników. Dysponowali 3 rkm-ami, 13 automatami, 10 pistoletami, 20 karabinami, 12 granatami. Żywność zdobywali w akcjach rekwizycyjnych. Korzystali też ze wsparcia swoich współpracowników, u których kwaterowali. Oczywiście propaganda komunistyczna w czasie procesów sądowych przedstawiała żołnierzy ROAK jako tych, którzy terroryzowali mieszkańców ziemi lubawskiej, rabując i grabiąc mienie prywatne lokalnych gospodarzy. Jak faktycznie wyglądał taki pobyt partyzantów „Cichego” u miejscowych gospodarzy, zrelacjonowała w czasie przesłuchania w areszcie UB wówczas 20-letnia Klara Grzonkowska z Wielkich Bałówek:
4 października 1946 r. wieczorem o godzinie 23.00 ojciec mój już spał w łóżku, a ja myłam sobie nogi. W tym czasie zapukał ktoś do okna, ja się zapytałam, kto tam, a zza okna odpowiedziano mi „Wojsko, proszę otwierać!” Poszłam otworzyć drzwi, a oni wszyscy w liczbie pięciu weszli do kuchni, następnie do pokoju ojca i oświadczyli mu, że zakwaterują u nas. Później weszli z powrotem do kuchni, porozbierali się z płaszczy. Jeden z nich mały wzrostem, nazywali go „Sosna” 9 , zwrócił się do mnie, żebym mu przyrządziła kawy. Ja gotowałam kawę, a oni siedzieli w kuchni i częstowali się papierosami. Między sobą nic nie rozmawiali. Potem wypili kawę i udali się spać do pokoju i kazali zamknąć drzwi. Następnego dnia tj. w sobotę wstali o godzinie 9.00 rano, jeden z nich „Szpak” 10 kazał mi zrobić śniadanie. Ja postawiłam im chleb, masło i kawę. Przy śniadaniu nie rozmawiali ze sobą. Po śniadaniu pokładli się spać i zaznaczyli, żeby im ugotować obiad. Spali do południa, czterech spało, a jeden z nich „Lis” 11 zawsze się przechadzał po kuchni i podwórzu. W południe pobudził śpiących na obiad. Zjedli obiad i weszli znowu do pokoju. Między sobą nazywali się nazwiskami 12 jak: „Szpak”, „Lis”, „Sosna”, „Wróbel” 13. Było ich razem pięciu i był między nimi znany mi Balewski z Tereszewa (pow. lubawski). Ubrani byli w mundury WP, czapki rogatywki, buty długie, pasy główne. Jeden z nich miał dystynkcje kaprala. „Szpak” miał pas z koalicyjką. Uzbrojeni byli w karabiny, broni krótkiej u nich nie widziałam. W pokoju śpiewali jedną piosenkę, zapamiętałam sobie „Wśród nocnej ciszy pod Lwowem” i siedzieli tam do wieczora. Wieczorem kazali sobie przygotować kolację. Po spożyciu kolacji weszli z powrotem do pokoju i tam odmówili różaniec i zaśpiewali „Wszystkie nasze dzienne sprawy”. Ja z matką, ojcem, starszym bratem, młodszym bratem, siedzieliśmy cały wieczór w kuchni. Około 22.30 wszyscy w liczbie pięciu wyszli z kuchni, podziękowali za gościnę i nocleg, pożegnali się i odeszli. W jakim kierunku poszli to nie wiadomo. Przez cały czas ich pobytu u nas nie meldowaliśmy, ponieważ zagrozili nam, że nie mamy mówić w ogóle do nikogo, że u nas było wojsko, bo jak się dowiedzą to nas wszystkich wystrzelają. Z tej rozmowy zorientowaliśmy się, że musi być coś nie w porządku 14.
[…]
Strona główna>
Prawa autorskie>
1. Paweł Nowakowski „Leśnik”, „Kryjak”, „Łysy”, s. Józefa i Konstancji z d. Defańskiej, ur. 17 VI 1900 r. w Dłutowie (pow. mławski), w rodzinie chłopskiej. W 1926 r. ukończył leśnictwo na Uniwersytecie Poznańskim. Od 1940 r. należał do ZWZ, komendant Obwodu ZWZ–AK w Działdowie. W kwietniu 1945 r. poinformował podległych sobie żołnierzy AK o powstaniu batalionu krypt. „Znicz” ROAK. Jesienią 1945 r. przejął dowództwo nad oddziałami partyzanckimi w ramach tej struktury konspiracyjnej. Po ogłoszeniu amnestii w lutym 1947 r. wydał rozkaz informujący o zakończeniu działalności „Znicza”, uznając dalsza walkę za bezcelową. Sam też z dekretu o amnestii skorzystał i ujawnił swoje związki z konspiracją akowską. W latach późniejszych mieszkał w Szczytnie, gdzie pracował jako nauczyciel matematyki w miejscowym gimnazjum. W 1955 r. z przyczyn politycznych został usunięty z pracy w szkolnictwie. Do momentu przejścia na rentę pracował jeszcze w Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej. Zmarł 27 VIII 1991 r. W. Brenda, Nowakowski Paweł, „ZHW”, nr 9: 1996, s. 229–230; J. Sadowski, A. Zakrzewska, Nowakowski Paweł [w:] Słownik biograficzny konspiracji pomorskiej 1939–1945, red. E. Zawacka, cz. 2, Toruń 1996, s. 128–130.
2. Franciszek Wypych „Wilk”, s. Apolinarego i Władysławy z d. Ślizgi, ur. 14 XI 1920 r. w Raden w Niemczech, w rodzinie robotniczej. Po II wojnie światowej mieszkał w Lidzbarku. Od jesieni 1945 r. związany był z ROAK w pow. działdowskim. Do konspiracji antykomunistycznej przystąpił za namową Stanisława Balli „Sokoła Leśnego”. Na przełomie 1946/1947 r. ukrywał się we Wrocławiu. 28 II 1947 r. skorzystał z amnestii i ujawnił się w PUBP w Działdowie. Prowadził następnie warsztat ślusarski w Nidzicy. We wrześniu 1949 r. był zatrzymany i oskarżony o dywersję w miejscu pracy. 30 V 1950 r. WSR w Olsztynie skazał go na rok więzienia. W latach późniejszych mieszkał w Gdańsku, gdzie zmarł 15 X 1988 r. IPN By 010/32, Charakterystyka nielegalnej organizacji „Banda Cichego” 1946–1947 [dalej: IPN By 010/32], Kwestionariusz osobowy, 2 XII 1977, k. 7; B. Łukaszewicz, Życiorysy 1945–1956. Represjonowani na Mazurach, Olsztyn 2008, s. 285–286.
3. Andrzej Różycki „Kania”, „Zjawa”, s. Stefana i Heleny, ur. 15 VIII 1924 r. w Grudziądzu, w rodzinie ziemiańskiej. Do wybuchu wojny mieszkał z rodzicami we Wlewsku (pow. działdowski). Od 1941 r. związany był z konspiracją niepodległościową, najpierw z NOW, a później z AK. Od 1944 r. utrzymywał kontakty konspiracyjne z Pawłem Nowakowskim. W styczniu 1945 r. podjął służbę w MO. Latem 1945 r. został aresztowany przez UB pod zarzutem przynależności do AK. Z aresztu udało mu się zbiec. Od tego momentu zaczął się ukrywać. Wstąpił do antykomunistycznej partyzantki, którą na ziemi lubawskiej dowodził Stanisław Balla „Sokół Leśny”. W zgrupowaniu oddziałów ROAK pełnił funkcję dowódcy drużyny, a następnie II plutonu. W 1947 r. skorzystał z amnestii we Wrocławiu. W l. 1948–1952 studiował leśnictwo na SGGW w Warszawie. Później podjął pracę leśnika w Żukowie (pow. sławiński) na ziemiach zachodnich. Zmarł 13 I 2014 r. w Sławnie. E. Rzeszutko, Partyzanci znad Welu, Krynicy, Wkry i Drwęcy czyli opowieść o żołnierzach patriotycznego podziemia (1945–1947), Lidzbark 2013.
4. K. Krajewski, J. Pawłowicz,„350 z bronią w ręku”, „Rzeczpospolita”, 4 V 2011; K. Krajewski, T. Łabuszewski, J. Pawłowicz, Ruch Oporu Armii Krajowej na północnym Mazowszu 1945–1954, Warszawa–Mława 2013, s. 19–28.
5. Alfons Orzepowski „Lis” „Czerwonka”, s. Franciszka i Zofii, ur. 10 X 1926 r. w Marzęcicach (pow. lubawski). W listopadzie 1945 r. wstąpił do szkoły milicyjnej w Gdyni. Wczesną wiosną 1946 r. w czasie urlopu wraz z kolegą Sarnowskim podjął decyzję o przerwaniu nauki w tej szkole, co ówczesna władza potraktowała jako dezercję. W maju 1946 r. wspólnie z Sarnowskim wstąpił do oddziału S. Balli „Sokoła Leśnego” (ROAK), gdzie pełnił rolę zastępcy dowódcy. Zginął w czasie akcji pościgowej 17 II 1947 r. w Małych Bałówkach (pow. lubawski). Kilka dni później został potajemnie pochowany na cmentarzu parafialnym w Nowym Mieście Lubawskim. IPN By 010/31, Charakterystyka nielegalnej organizacji „Wilka” [dalej: IPN By 010/31], Kwestionariusz osobowy, 15 VII 1974, k. 34; IPN By 66/521, Akta w sprawie karnej przeciwko Alojzemu Liszewskiemu [dalej: IPN By 66/521], Protokół przesłuchania J. Biegańskiego, 24 VIII 1946, k. 104–105.
6. Józef Rydel „Tygrys”, s. Józefa i Julianny, ur. 13 XI 1927 r. w Otrębie k. Marzęcic (pow. lubawski), w rodzinie chłopskiej. W kwietniu 1945 r. wstąpił do Służby Ochrony Kolei w Iławie. W grudniu 1945 r. został przeniesiony do Lidzbarka, a w lutym 1946 r. na własną prośbę odszedł ze służby. W lipcu 1946 r. za namową Sarnowskiego wstąpił do jego oddziału. Brał udział w rekwizycji w spółdzielniach w Mrocznie, Wawrowicach, Skarlinie, Polskim Brzoziu. 29 XI 1946 r. uczestniczył w akcji ROAK w Lidzbarku. Po próbie rozbicia oddziału przez grupę operacyjną UB-MO w Mrocznie ukrywał się w pow. działdowskim. 17 II 1947 r. w Małych Bałówkach (pow. lubawski) został zastrzelony przez trzech milicjantów. 24 II 1947 r. został potajemnie pochowany na cmentarzu w Nowym Mieście Lubawskim. IPN By 010/31, Kwestionariusz osobowy, 17 VII 1974, k 37; IPN Gd 55/08/Zk, Akta w sprawie zabójstwa J. Rydla i mężczyzny o nazwisku Orzepowski w dniu 17 II 1947 r. w miejscowości Małe Bałówki przez trzech milicjantów [dalej: IPN Gd 55/08/Zk], Protokół przesłuchania Piotra Rydla, 21 VII 2008, k. 2–4; IPN By 070/1221, Akta śledcze przeciwko Janowi Balewskiemu [dalej: IPN By 070/1221], t. 1, Protokół przesłuchania J. Rydla, 16 VIII 1946, k. 125–126.
7. Alojzy Liszewski „Psota”, s. Józefa i Anastazji, ur. 6 III 1924 r. w Otrębie (pow. lubawski). W czerwcu 1946 r. wstąpił do ORMO, miesiąc później zdezerterował. 6 VII 1946 r. w Otrębie za namową swojego kolegi, Rydla „Tygrysa”, wstąpił do oddziału „Cichego”. Brał udział w rekwizycji żywności w spółdzielniach w Małych Bałówkach, Mrocznie, Skarlinie oraz w rozbiciu posterunków MO w Wawrowicach, Żabinach, Polskim Brzoziu, Prątnicy. 30 lipca wraz z innymi członkami oddziału zarekwirował czterem mieszkańcom Krzemieniewa (pow. lubawski), którzy w czasie wojny służyli w PSZ na Zachodzie mundury wojskowe. 11 września w Wygodzie (pow. suski) został zatrzymany przez funkcjonariuszy PUBP w Brodnicy. Po wstępnym śledztwie osadzono go w Więzieniu Karnym w Grudziądzu, gdzie oczekiwał na rozprawę sądową. 30 października WSR w Bydgoszczy na sesji wyjazdowej w Grudziądzu skazał go na karę śmierci. W uzasadnieniu wyroku stwierdzono, że oskarżony miał świadomość, że jego organizacja walczy z ustrojem komunistycznym i w czasie zdobywania posterunku MO w Wawrowicach użył broni. Wyrok wykonano 11 XII 1946 r. w Więzieniu Karnym w Grudziądzu II. Miejsce pochówku nieznane. IPN Bi 084/405, Sprawozdania Referatu Śledczego PUBP w Nowym Mieście Lubawskim za lata 1945–1950 [dalej: IPN Bi 084/405], Sprawozdanie dotyczące sekcji Śledczej PUBP w Nowym Mieście Lubawskim za okres od 10 IX do 20 X 1946 r., k. 62; IPN By 010/31, Kwestionariusz osobowy, 15 VII 1974, k. 30; IPN By 070/1221, t. 1, Protokół przesłuchania A. Liszewskiego, 11 IX 1946, k. 80–82; Ibidem, Protokół przesłuchania A. Liszewskiego, 14 XI 1946, k. 196–202; Ibidem, Postanowienie o pociągnięciu do odpowiedzialności karnej, 25 IX 1946, k. 253–255; IPN By 66/521, Protokół rozprawy WSR w Bydgoszczy, 29 X 1946, k. 187; Ibidem, Wyrok WSR w Bydgoszczy, 30 X 1946, k. 206; Skazani na karę śmierci przez Wojskowe Sądy Rejonowe w Bydgoszczy, Gdańsku i Koszalinie (1946–1955), red. D. Burczyk, I. Hałagida, A. Paczoska-Hauke, Gdańsk 2009, s. 56.
8. Oprócz wymienionych powyżej do oddziału „Cichego” należeli: Kazimierz Anzel „Tyczka”, Jan Balewski „Ojczyk”, Józef Biegański „Mikołaj”, Józef Gryckiewicz „Brzoza”, Jan Grzeszczak „Sosna”, Franciszek Jadanowski „Lew”, Władysław Jarzynka „Krawiec”, Jan Kirzanowski „Sarna”, Lucjan Malik „Groszek”, Benedykt Piotrowski „Wilk”, Jan Rudziński „Szczygieł”, Kazimierz Szwarc „Gapa”, Władysław Tyburski „Wierzba”, Suchocki „Pomodor” z Szafarni, Alojzy Wardowski „Szpak”, Mieczysław Wilk „Cegła” i Franciszek Wojtas „Tyczka”.
9. Chodzi o Franciszka Grzeszczaka. O tym partyzancie wiemy stosunkowo niewiele. Miał około 22 lat, do oddziału „Cichego” wstąpił w pierwszej połowie listopada 1946 r. Zginął w czasie obławy zorganizowanej przez grupę operacyjną UB-MO. IPN By 66/552, Akta w sprawie karnej przeciwko Józefowi Szmidtowi, Protokół przesłuchania J. Rudzińskiego, 16 XI 1946, k. 15.
10. Pseudonim „Szpak” nosił Alojzy Wardowski, ur. 3 VI 1924 r. w Mrocznie (pow. lubawski), w rodzinie chłopskiej. W 1945 r. podjął służbę na posterunku MO w Mrocznie. W lipcu 1946 r. zdezerterował i dołączył do oddziału leśnego. W drugiej połowie listopada przeszedł pod dowództwo F. Wypycha „Wilka”. Przy próbie likwidacji grupy przez aparat bezpieczeństwa w grudniu 1946 r. w Osowcu został ranny i zaczął się ukrywać. 10 III 1947 r. ujawnił się w PUBP w Działdowie. W latach późniejszych pracował w gospodarstwie rolnym w Wielkim Leźnie (pow. brodnicki). Nadal był inwigilowany przez UB. Mieszkał w Mrocznie, a później w Zambrze k. Brodnicy. IPN By 010/31, Kwestionariusz osobowy, 12 VII 1974, k. 40; IPN Bi 060/1373, Akta personalne funkcjonariusza MO Alojzego Wardowskiego, Życiorys A. Wardowskiego, b.d., k. 4; IPN By 066/4, Sprawozdania szefa PUBP w Nowym Mieście Lubawskim za rok 1949, Sprawozdanie szefa PUBP Nowego Miasta Lubawskiego, 27 IV 1949, k. 42; IPN By 070/1221, t. 1, Charakterystyka A. Wardowskiego, 2 II 1954, k. 340; Ibidem, Wyciąg z oświadczenia ujawnionego, 10 III 1947, k. 329.
11. Taki pseudonim nosił Alfons Orzepowski. O nim więcej poniżej.
12. Chodzi oczywiście o pseudonimy.
13. Pseudonim „Wróbel” nosiły dwie osoby z ROAK: Kazimierz Krukowski i Tadeusz Mówka. Trudno jednoznacznie stwierdzić, o którym opowiada świadek.
14. IPN By 66/580, Akta w sprawie karnej przeciwko Janowi Grzonkowskiemu, Zapisek o rozpytaniu podejrzanego, 11 X 1946, k. 5.